Szkic z historii adwentyzmu (1)

Jego przodkowie „po mieczu” wywodzili się z dawnych terenów Polski. Dziadkowie mieszkali w Wierzbołowie, miasteczko przy granicy rosyjsko-pruskiej, w ówczesnym Królestwie Polskim – pod zaborem rosyjskim. Odgałęzienia rodzinne szły na Łotwę i Litwę. Religijnie – “mieszanka” tzn. katolicy, prawosławni i protestanci – toć to dawne Inflanty.

W domu na ołtarzyku zawsze była otwarta duża Biblia, czytana przez całą rodzinę – po polsku. Ciekawa i jakże trudna była droga życiowa całej rodziny Niewiadomskich (patrz. „Polski adwentyzm w Australii”, nakł. Adelajda 1993 r).

Ojciec Tadeusza Antoni wraz z żoną Eugenią – poznali adwentyzm i cała „gałąź” tej rodziny to adwentyści po dzień dzisiejszy. Ojciec Antoni, wiele lat był duchownym tegoż kościoła.

Tadeusz przyszedł na świat w r. 1925 w Warszawie. Okres II Wojny Światowej spędził w Rydze (Łotwa). W roku 1947 zamieszkał w Warszawie z rodzicami i rodzeństwem, gdzie podjął studia medyczne, po ukończeniu których pracował jako lekarz ogólny. Po uzyskaniu specjalizacji z chorób płucnych (gruźlica, nowotwory) pracował w radiologii i medycynie sądowej.

Do Australii wyemigrował w roku 1972. Początkowo pracował w terenowej służbie zdrowia (w tzw. buszu), a później osiedlił się w Kanberze. W sumie z 50 lat praktyki medycznej – w Australii przepracował 32 lata.

4 lata temu z chwilą przejścia na emeryturę, przeniósł się do Melbourne i jest bardzo pomocnym członkiem polskiego kościoła adwentystycznego Dandenong. Dr Tadeusz – dużo pamięta z opowiadań, ma bogate przeżycia własne – a po ojcu otrzymał w spadku spisane pamiętniki i na tej podstawie napisał poniższy szkic historyczny, który jest pierwszym z trzech.

Przyczynek do Historii Adwentyzmu w Imperium Rosyjskim

Idee adwentyzmu, jego początki, rozwój i dotarcie do kilku kontynentów są powszechnie znane. O rozwoju adwentyzmu na obszarach byłego imperium (wschodnia Polska w tym czasie była pod zaborem Rosji!)  znane są nieliczne, fragmentaryczne wzmianki.

Nie mamy dostępu do archiwów i nie wiemy czy takie istnieją. Początki adwentyzmu sięgają lat osiemdziesiątych XIX stulecia, ale materiały dowodowe dotyczące tamtych czasów są nie do zdobycia, a z upływem czasu wymykają się z pamięci tych, co trochę pamiętali.

To co udało się zgromadzić niektórym „zapaleńcom”, oparte jest na opowiadaniach ludzi starszych – jeszcze w latach 30-tych XX wieku. Lepiej znane są dzieje dotarcia adwentyzmu do byłych terenów Królestwa Polskiego i na późniejszych terenach wschodnich po 1918 roku.

Niniejszy szkic jest próbą pobudzenia poszukiwaczy do poszerzenia informacji dotyczących zagadnienia – jak w tytule.

Ruch adwentystyczny w imperium rosyjskim rozpoczął się w drugiej połowie XIX w., a dokładnie ok.1880 roku. Pionierami tego laickiego ruchu byli ci, którzy dostrzegli, że cerkiew prawosławna odchyla się od nauk biblijnych, a w szczególności od II i IV przykazania dekalogu biblijnego.

Docierały już traktaty o doktrynach adwentystycznych, ruch szerzył się na ogromnych obszarach imperium, ale tylko wśród ludności niemieckiej – protestanckiej.

Głoszenie doktryn adwentystycznych wśród ludności rosyjskiej, było prawnie zakazane. Car Aleksander II, wydał w roku 1876 Kodeks Karny, a paragrafy 187 i 188 groziły srogimi karami tych, co opuszczali cerkiew i na tych co nakłaniają do jej opuszczenia.

W tym czasie z Niemiec przybywali ewangeliści i zdobywali dla adwentyzmu wielu wyznawców – nie zważając na zakazy. Adwentyzm szerzył się w rodzinach, wśród sąsiadów i przyjaciół. Powstawały grupy wierzących, do których docierało duchowieństwo ordynowane na zachodzie (później i w imperium) i organizowało zbory. Organizowanie polegało na ochrzczeniu ludzi wiary i sprawozdawaniu swojej działalności do struktur kościelnych w Europie.

Napływ literatury religijnej do imperium był zakazany i kontrola celna z cenzurą wyłapywały wszelkie przesyłki z zakazaną literaturą. Duchowni przybywający z zachodu, byli represjonowani za szerzenie tzw. „żydostwa”. Sobota wszystkim kojarzyła się z żydostwem, chociaż dekalog biblijny nie podlegał poprawkom – jako niezmienne Prawo Boże.

Represje i kary więzienia lub zsyłki na tereny odległe, nie zdołały powstrzymać szerzące się doktryny adwentystyczne. Po kilku latach, ludność rosyjska objęta była ewangelizacją i powstawały grupy wierzących w Rosji, na Ukrainie, Syberii, Krymie i Kaukazie.

Pierwsze grupy adwentystyczne powstawały na Krymie i dotarły aż do krajów bałtyckich – bo tam prawosławie nie stanowiło większości wyznaniowej. Większość stanowili katolicy i luteranie.

Adwentyzm rozrastał się, chociaż był traktowany przez imperium i cerkiew jako nielegalny, zakazany i prześladowany.

Duchowieństwo Adwentystyczne dla Rosji

szkolone było w Niemczech – Friedensau i Hamburgu. Po 10 latach, szkolenie odbywało się już w Kijowie obok nowo otwartego wydawnictwa literatury adwentystycznej, jeszcze przed ogłoszeniem Manifestu tolerancyjnego w 1906 r.

Przed 1900 r. w Rosji działało już 10 duchownych pochodzenia niemieckiego i 6 narodowości rosyjskiej. Ci duchowni byli szczególnie znienawidzeni przez prawosławie, bo przypominali cerkwi o II przykazaniu biblijnym, całkowicie przez cerkiew zignorowanym. Ikonografia przybrała większe rozmiary, niż w kościele katolickim. Najczęstszym oskarżeniem wobec adwentystów było „szerzenie żydostwa” i obraza przedmiotów kultu – ikony.

Pierwszym ordynowanym duchownym był L.R. Conradi (obywatel USA) oskarżony o nielegalne przekroczenie granicy z Rumunią, przez rzekę Prut; przywiezienie zakazanej literatury religijnej, dokonywanie chrztów i zakładanie „żydowskich” organizacji.

Pierwszym ewangelistą i adwentystą w imperium carskim, był G. Perk. L.R. Conradi i G. Perk – byli skazani na długoletnie więzienie w miejscowości Perekopa. Interwencja ambasadora USA, spowodowała zwolnienie skazanych z więzienia. Zwolnieni, udali się do dalszej pracy w południowej Rosji.

Od dawna władze carskie uważały, że stosowanie represji powstrzyma pochód Ewangelii, ale stało się inaczej.

Ruch Adwentystyczny wPołudniowej Rosji

W 1858 r. Żyd Kablanow wyczytał w Biblii, że Mesjasz przyszedł w osobie Jezusa, więc założył grupę podobnie wierzących w Charkowie i przez 30 lat był starszym grupy – zboru liczącego w 1888 roku 30 członków.

W 1885 r. działał na Kaukazie, w miejscowości Aleksanderfeld, duchowny B. Penner. Nad rzeką Kubań, pracował duchowny Abraham Neufeld, a starszym zboru w 1888 r. był Aleksander Isaack. W wielu innych miejscowościach Kaukazu, byli już liczni adwentyści.

W 1886 r. w Szczerbatówce działał wśród ludności niemieckiej – Conrad Laubham. Do Żarnówka na Wołyniu, adwentyzm dotarł w 1885 r., a grupa członków została zorganizowana w 1888 r.

W 1888 r., w miejscowości Frank wśród ludności rosyjskiej działał – J. Klein. Był on oskarżony i wygnany, ale na nowym terenie rozpoczął pracę ewangelizacyjną.

Z końcem XIX stulecia adwentyzm z południowej Rosji dotarł nad Wołgę i na Syberię, czynił dobre postępy wśród Mołokanów, Baptystów, Luteran i Sabatarian.

Kaukaz stał się terenem o dość dużej ilości adwentystów, więc tam w miejscowości Eigenhaim w roku 1890, odbył się pierwszy zjazd ADS w obecności ok. 100 członków. Na tym zjeździe ewangelista T. Babienko (Babienco) został ordynowany na duchownego Kościoła. T. Babienko stał się pionierem adwentyzmu na Ukrainie, z dłuższym stażem pracy – prześladowany przez carat i cerkiew.

T. Babienko odnalazł w Biblii doktryny adwentystyczne, wystąpił z cerkwi i założył kilka grup Przyjaciół Biblii w Taraszczu i okolicach – był to rok 1883. Pierwsza grupa składała się z 20 osób.

Po czterech latach grupę odnalazł duchowny Conrad Laubham, ochrzcił wszystkich i założył pierwszy zbór na Ukrainie w roku 1887.  T. Babienko został skazany za szerzenie “żydostwa” wśród ludności rosyjskiej i zesłany do Stawropola, ale i tam działał, zdobywał wierzących. Następnym etapem kary, było zesłanie do miejscowości Herkuzy w pobliżu góry Ararat(!).

Gdzie był Babienko, tam mnożyły się liczne nie grupy, ale zbory. Były wtedy duże “wędrówki ludów”, niektórzy udawali się na odległe tereny  (lub byli zsyłani) i tak szerzyli idee adwentystyczne. Przykładem tego był H. Szkubowicz, który udał się do Żarnówka na Wołyniu, a później stał się pionierem adwentyzmu w Łodzi.

W 1891 roku zostało zorganizowane Pole Misyjne dla Imperium, jako pierwsza struktura organizacyjna ADS – w Rosji.

Drugi zjazd został zwołany w Reichenfeld nad rzeką Don, w 1891 r. – rok po poprzednim zjeździe. Na zjazd przybyło ponad 200 osób, w tym duchowieństwo oraz przewodniczący Wydziału Europejskiego ADS – H.P. Holsner. Zjazd jednak się nie odbył, na skutek sprzeciwu innych kościołów protestanckich.

Ta sytuacja wskazuje na szybki rozwój adwentyzmu i budzenie się opozycji protestancko-prawosławnej. Po kilku latach adwentyzm dotarł do krajów bałtyckich, gdzie większość wyznaniową stanowili katolicy i luteranie. Byłą Polskę uznawano za kraj bałtycki.

Manifest Tolerancyjny Imperium

(17.10.1906 r.) obowiązywał także w zaborze rosyjskim, a głosił:

1. Manifest nadaje wolność sumienia. Każdy ma prawo wyznawania dowolnej religii i opuszczenia cerkwi.
2. Ugrupowania religijne mają prawo budowy obiektów sakralnych, druku i rozpowszechniania swoich doktryn oraz prawo do wolnego zgromadzania się.
3. Równouprawnienie dla Baptystów i Adwentystów.
4. Przyznanie partiom politycznym swobód demokratycznych.
5. Ogłasza amnestię dla więźniów politycznych i złagodzenie państwowej cenzury, itd…

Manifest zapowiadał duże ustępstwa wobec wielce wzburzonego społeczeństwa. Problemy z jakimi monarchia spotykała się, ciągle nabrzmiewały. Ustępstwa w sprawach religijnych na korzyść innowierców, niełatwe były do zaakceptowania przez hierarchię cerkwi prawosławnej.

Przyznanie swobód demokratycznych nie było korzystne dla monarchistów. Wraz z Manifestem monarchia utworzyła Czarną Sotnię – organizacja powołana do zwalczania ruchów rewolucyjnych. Rewolucjoniści działali już w drugiej połowie XIX stulecia i zagrażali jedynowładztwu monarchii.

Pogromy Żydów i Ormian stały się metodą pracy Czarnej Sotni. Dużo faktów wskazywało, że cerkiew i Czarna Sotnia współpracowały ze sobą, gnębiąc innowierców, oskarżając ich jako element rewolucyjny. Około 300 adwentystów z polskiego zaboru było skazanych na różne kary więzienia i zsyłki.

Kilkanaście tysięcy innowierców nawet z innych stron Imperium było oskarżonych za antymilitaryzm. Poza prawdopodobnie poborowymi, skazani byli duchowni oraz działacze kościelni.

Równouprawnienie nadane Baptystom i Adwentystom, były wyproszone przez przedstawicieli tych społeczności religijnych. Baptyści stanowili olbrzymi ruch już od 20 lat swojej działalności i posiadali ok. 14 milionów wyznawców w Imperium (dla ciekawości – w 1942 r. – było już tylko 4 mln. Wiernych tego Kościoła). Adwentyści stanowili małą liczbę wyznawców, ale byli dobrze znani władzom carskim.

Manifest z 1906 r. nie był aktem łaskawości caratu wobec społeczeństwa, ale przysłowiową „deską ratunku”, wobec narastających problemów. W 1905 r. w całym Imperium wybuchła rewolucja trwająca ok. 2 lat

Dużo poważnych postaci apelowało do cara, o zmianę postępowania. Najpoważniejszą osobą był arystokrata, hrabia Lew Tołstoj. Światowej sławy pisarz, moralista, psycholog, teolog, reformator, prawnik, filozof – mający miliony czytelników i zwolenników. W pojęciu społeczeństwa hrabia Lew Tołstoj, był królem niekoronowanym. Żądał nadania praw wielu warstwom społecznym, w tym od wielu lat prześladowanym innowiercom, w tym sabatarianom adwentystom.

Tołstoj, w 1858 r. spotkał się z M.B. Czechowskim — pierwszym adwentystycznym misjonarzem w Europie. Sytuacja w Rosji stale się pogarszała. Zbliżał się wybuch I Wojny Światowej, a po paru latach rozpoczęła się Rewolucja Październikowa.

Trzynastoletnie rządy cara i jego utopijne plany, nie powiodły się. W tym czasie do ruchów religijnych, dołączył się ruch adwentystyczny zapoczątkowany przez misjonarzy adwentystycznych – Niemców i Amerykanów.

W Imperium w tym czasie znajdowali się sabatarianie, katolicy, luteranie, metodyści, mołokanie, buddyści animiści, muzułmanie, baptyści, skopcy duchoborcy, Żydzi i inne drobniejsze wyznania. Nic dziwnego, że plany cara Aleksandra III – nie realizowały się.

Następnym carem był Mikołaj II, który zamykał 300 letni okres panowania Romanowów. Był on przeciwnikiem wszelkich reform, zmian i ustępstw – nie usiłował naśladować swojego poprzednika.

Promonarchiczna Czarna Sotnia oskarżała za zabójstwo premiera Stołypina, ludność innowierczą – rozpoczęły się zsyłki na odległe tereny. Sabatarianie uważani za zżydowiałych, podlegali represjom oraz deportacjom. Na Syberii do samej rewolucji przestrzegany był zakaz opuszczania cerkwi prawosławnej.

Adwentyści w Królestwie Polskim

Królestwo Polskie powstało po rozbiorach w końcu XVIII stulecia i stanowiło cześć Imperium Rosyjskiego. Monarchia wprowadziła do Królestwa swoje wojsko, administrację i gubernatora – namiestnika cara. Cerkiew prawosławna usiłowała podporządkować sobie Kościół katolicki, ale te zamiary nie powiodły się.

W całym okresie okupacji rosyjskiej do Królestwa Polskiego napływała ludność prawosławna (rosyjska), ale rusyfikacja nie powiodła się. Cerkwie i cmentarze rozrzucone po Polsce i zachowane po 1918 r., świadczą o rozmiarach przenikania ludności rosyjskiej do Polski. Wraz z ludnością rosyjską, napłynęła pewna ilość sabatarian i osiedlali się na terenach wiejskich – Wołyń i Polesie. Przybywali też wyznawcy innych religii. Wschodnie tereny Królestwa stały się wielowyznaniowe i poniekąd wielonarodowe.

Obowiązywał Kodeks Karny z r. 1876, ludzie Cerkwi czujnie obserwowali prawowierność swoich wyznawców. Probierzem tej wierności była ilość ikon w izbach. Już od dawna ikonografia prawosławna prześcigała kraje Europy zach.  Społeczności protestanckie jak Baptyści, Mennonici, Mołokanie oraz inne, nie uznawały ikon za godne oddawania im boskiej czci.

Ci, co opuścili Cerkiew i przyłączyli się do wyznań protestanckich, pozbywali się ikon jako obiektów sprzecznych z Dekalogiem. Te sytuacje wykorzystywali popi dla oskarżenia ikonoklastów o obrazę przedmiotów kultu – co było karalne.

Odchodzący od Cerkwi, odstawiali tam ikony za pokwitowaniem wystawionym przez popa i w ten sposób unikali oskarżenia o obrazę przedmiotów kultu. Niektórzy przechodzili próbę wódki i tabaki. Odmowa przyjęcia poczęstunku stanowiła przyznanie się do innowierstwa. Kwestia subotników i sztundystów, była łatwiejsza do ukrycia, a poza tym ludzie Cerkwi widzieli bezskuteczność walki z nimi. Sztundyści, to ironiczna nazwa ludzi zbierających się po domach dla studiowania Pisma Św. – m.in. i adwentyści byli tak określani.

Nowopowstająca społeczność Adwentystów Dnia Siódmego na terenach Imperium i Królestwa Polskiego, miała nieliczne duchowieństwo. Do zachodnich i południowych terenów  Królestwa kaznodziejowie i misjonarze docierali z Niemiec, ew. ze Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej.

Wschodnie tereny Królestwa Polskiego przyjmowało duchowieństwo z Imperium, gdzie było ordynowane przez uprzednio ordynowanych w Imperium. Ordynacje były dokonywane przez czynniki kościelne z poza Imperium, ale rejestracja musiała być dokonana przez urzędy gubernatorskie. Gubernatorzy byli namiestnikami cara, a uzyskanie rejestracji było sprawą bardzo utrudnioną.

Rożyszcze na Wołyniu ca. 1912 rok.  Pracownicy misyjni ADS.  Od lewej: K. Bartel, R. Kunitz, T. Will, prawdopodobnie Roenfeldt.

Pierwszym i przez długi czas jedynym duchownym ordynowanym (i rejestrowanym) był kazn. Teodor  Will, pochodzenia niemieckiego. Działał on wśród ludności polskiej i niemieckiej w okresie od roku 1912 do prawdopodobnie 1921 r. lub 1927. T. Will działał w Królestwie, na Wołyniu i innych terenach.

Innym rejestrowanym duchownym był kazn. H.L. Loebsak zamieszkały w Kijowie – obsługujący Królestwo. W miejscowości Koszedory (Litwa Kowieńska należąca do Królestwa) działał rosyjski kazn. N. Gniedzin, zaś kazn. B. Roenfeldt działał w miejscowości Nowogród (na wschód od m. Równe na Wołyniu).

Kazn. K. Bartel pewien czas działał w miejscowości Horodło nad Bugiem. Najbardziej aktywnymi działaczami byli członkowie – czyli laicy społeczności adwentystycznej. Praca duchowieństwa była ograniczona ze względu na to, że adwentyści byli nie uznani, a jedynie tolerowani.

Rozległe tereny Polesia i Wołynia posiadały dużą ilość wyznawców prawosławia, którzy chętnie przyjmowali doktryny adwentystyczne, lub innych społeczności ewangelicznych; nie zważając na konieczność opuszczenia Cerkwi oraz wyzbycia się ikon i ozdobnych krzyży.

Gdzieś w głębi Imperium, taka sytuacja powodowała ostre reakcje, ale na terenach (zagarniętych Polsce), gdzie ludność była różnorodna pod względem religijnym i narodowościowym z przewagą ludności katolickiej – polskiej, odchodzenie od Cerkwi nie powodowało silnej opozycji. W takiej sytuacji, ludność prawosławia łatwiej przyjmowała nauki biblijne, a adwentyzm powoli szerzył się na wspomnianych terenach – tworząc jakby ciąg dalszy adwentyzmu laickiego.

Przed I Wojną Światową tolerancja wobec innowierców zmieniła się w represje z powodu, że carat był przekonany, że innowiercy stanowią potencjalny element rewolucyjny. Jak już wspomniano, przesiedlano ich na odległe tereny Imperium. Po zakończeniu I Wojny Światowej na tereny dawnej Polski, wróciło ok. 100 innowierców – adwentystów oraz kilkanaście tysięcy wyznawców innych społeczności, skazanych na kary od 2 – 16 lat zsyłki.

O tym powiadomiło już sowieckie Ministerstwo Kultów Religijnych. Wspomniany fakt potwierdził obecność dużej ilości adwentystów na terenach byłej Polski – czego długi czas nie spodziewano się. Po zakończeniu działań wojennych i zakończonej rewolucji carat i wojownicza Cerkiew prawosławna przestały istnieć.

Polska odzyskała niepodległość. Adwentyzm był nadal ledwie tolerowany. Prawosławna większość ziem wschodnich zeszła na dalszy plan, a pozostała większość katolicka z kościołem wywierała znaczny wpływ na władze państwowe. Od 1918 roku nastąpił nowy etap rozwoju polskiego adwentyzmu.

Następny odcinek jest tutaj.

opr. dr Tadeusz Niewiadomski, Australia  

© Wiadomości Polonii Adwentystycznej, dodatek 1–2/2006 (Polish Adventist News)